(23 октября 2018) Хьалха хиннари таханар дари цаI дац. Адам хувцаденнад. Зама хувцаеннай. Уж дешаш каста-каста хаза йиш я миччахьа нах вIашагIкхийттача метте. ДукхагIа боккхийча наха а дувц цу тайпара къамаьлаш карарча хана хьалкхувшдола ноахал харцача новкъа дерзар кхераш, къаман лерхIамаш цар доадар кхераш. Бехк боаккхалга дий царех? Дац.
ДIаяхача хана леладаь гIулакхаш тахка, цу хана баьхача наха леладаьр хардухьа кIоаргIагIа чуваьлча хов вайна мел чIоагIа хувцаеннай зама. ХIаьта адамаш-м гарга а дац цу хана хинначарна. Оамалаи, леладеча гIулакхаи хувцабарал совгIа тIабувхача гIирса а геттара эргаш да адам. Цкъа-дале паргIато яржар а да из, шозлагIа-дале хьалха хинна лерхIамаш тахан адамашта юкъера даьдаьнна хилар а да.
100 шу совгIа, е цу шера гарга йолча ханал хьалха вой мехкараша а исташа а даьхача сурташка хьежача, гу вайна, мел цIенхашта лелабаьб вай къамах болча кхалнаха шоай дегIа тIара гIирс. Боккхийча исташа а мехкараша а, хоза хеташ, шоай дегIа эздел дIа а хьокхаш, леладаьд из барзкъа, вIалла кIорда а ца деш. ХIанз наггахьа кхалсаг мара гуц вайна къаьстта вай къаман дувхарца хьулъенна, из а маьре йодача йоIа дувхаш е моллагIа къаман гIулакх хьахьокхача вIашагIкхетарашка дувхаш мара нийслуц. ХIаьта Iарбий, европейский иштта кхыча къамай дувхараш царга дукха да. ХIана аьлча из аттагIа да дегIа, ишта из деце а дувхачарна хет из. Тахан вай къаман дувхар дегIа хала а хургдоацаш, вешта хьалха хинна цун амат, куц толха а ца деш хьатега йиш яр уж барзкъаш, бакъда цу тIехьа къахьега деза. Дукха къа ца хьийгача, лаьрххIа цхьа да хьалха а ваьнна ца дича кхочашде хала хIама да из, ше-ше хIаьта а хургдац. Iаьдала оагIорахьара тIахьожам а баь, мехка кулгалхой шоай чам а хинна из болх дIаболаборе-м ше морг кхы хургдацар.
Кхыча къамах болча наьха мехкарий зIамига йиIигаш мо ловзаш лелача хана вай къаман мехкарий кхойтта шерал тIехбаьлча, наха юкъе дIа-хьа а болхаш, кагийча наха тIа а ухаш, хийлаяр хана зIамига яле а хьаькъалга дегIага хьежжа маьре а йодаш кхийна мехкарий лоархIаш хиннаб. ЦIагIара араяьнна дIайодача хана, йоккха хинна, кхийна яьннарг а лаьрхIе лерттIа барзкъа тIадувхийташ хиннад цунга вай ноаноша, цун дегIа доалаш латта онк хьуладе а, из кхувш йоагIалга, хIанз бер доацалга наха дIахайта а.
Маьре яханза йоI малагIа я, маьре яха наьха сесаг яр малагIа я ховргдолаш къоастам болаш хиннад кхалнаьха дувхар. Цунга хьежжа хьаста тIа вахача ше къамаьл йоIаца ду е наьха сесагаца ду ховш хиннад кIанта. ХIаьта хIанз кхалсаго ше хьа ца аьлча, е цхьанне кертах ца даьккхача хац из маьре яха я, е яхана я. Уж халонаш хургйоацаш, наьха сесагаца ца доагIа къамаьл дергдоацаш белгало а къоастам а хиннаб из. Из гIулакх дика дагадоагIаш а из малагIча боарамах дар а ховш дукха бац тахан вай къамах кхалнах.
«13 шу йиIий даьлча, цхьа геттара дегIа эсала а йолаш, тIехьаюсаш из еце, кхийна яьннарг а лаьрхIе, цунга бустам бола коч тIаювхайойтар. Бустам бола коч ювхар маIан да йоI кхийна хилар. Накхеи, къамарги, пхьарсаши, ностараши бIаргаго йиш йолаш дацар. ЙоI-сагаи сесагаи юкъера къоастам малагIа бар аьлча, йиIий йIаьха кIажараш яр, хIаьта маьре яхача кхалсага, мел къона из яле а, кIажараш яь а е кIажъяь а мос бIаргагойта йиш йолаш яцар. Из морг хилча, човхам чIоагIа а хулар. Тхо зIамига долча хана тхога дувхадойташ дацар кхычахьара тIадена барзкъа, нагахьа дувхе а, къаман къоанзолгашца фост дарца белгал а даьккхе мара дувхадицар оаха из. Цу хана а долаш дар дезза тайпара хьаэца барзкъа, амма, дале а, тхога дувхадайтацар-кх вайдар мара. Мичча тайпара дале а, дика да-кх шийдар. Кхычахьара арахьара тIадена баркъа дувхадар харцахьа лоархIаши, кхы из мегаргдоацаши хIама дацар, из дар къаман гIирс лорабар духьа. Бакъда из хIанз дIадаьннад, кхы юха меттотте тамаш а я», — йоах бIаьра яьннача Илдарха-ГIалийтарча БIарахой Къудаса.
ДегI чоагIа боча хIама я. Хийлане корта бIогора боалабу цо. Дизза ший дегI къайла ца даьккхача, кхалсаг маьре дIаюгаш а хиннаяц хьалхарча хана. Тахан из гIулакх юхамаччахьадаьннад-м аргдац аз, бакъда, кIалтIа-м даьннад. ДIааравала хьона моге, шортта лелаш ба, вайдар Iо а даьккха, хьалха вай къамо къоабалдеш ца хинна, ийрча хеташ хинна, барзкъа тIа а дийха лела кхалнах. Цхьан оагIорахьа бехк бац цар. Вай къаманчул геттара чIоагIагIа низ болаш кхоъ йоккха культура я Кавказе чу: Iарбий, эрсий, европейски. Цудухьа цу культурашта духьал латта ца а могаш дIакIалйисай вай культура дукхагIча даькъе. Нагахьа санна вай мехка кулгалхоша дIаоарцагIа а байна, из гIулакх лерттIа тIахьожам а беш леладеш хилча вайна ма хетта ца хуле а гIойлегIа хургдар гIулакх. Вешта цхьаькха а цхьа хIама да вай кхетаде дезаш вайна ха дезаш, тахан из воай къаман барзкъ дезаш да вайна е дац. Из дош а да шийгахьа чIоагIа лоархIам болаш.
Хийла боккхийча наха хьоаду баркъа гIулакх, из дагадоалаш. Дукха ха йоацаш цхьаннахьа нах вIашагIкхийттача метте боккхийча наха гIулакх деш со волаш хьоадир из дош. Цхьанне аьлар: «ФуннагIа даь а воай къаман дувхар меттаоттаде дезар-кх», — аьнна. ШоллагIчо йоахар цунга: «ДIаваллахь Асхьаб, Iа дувцар дIадаьннад, наха хозагIдар, эргашдар деза, хIаьта вай къаман барзкъа къе да, таханарча заманга товш дац».
Шинна а оагIорахьа нийса да цу боккхийча наха дувцар. Вай къам ший къаман оамалашца дисар деза царна, тахан латташ дола хьал мичча тайпара дале а. Вай баркъа мичча тайпара дале а дунен тIа гIолла тайп-тайпарча къамашка вай бIарг кхаьбача вайна гу дукха тайпарча къамех болча Iарбаша а шоай къаман барзкъа леладеш, бусалбачар а керастачар а. Инде гIолла вай гобаьккхача, цига цар дувхадер а шоай барзкъа да, Африке дахача дукхача къамаша а шоай барзкъа хувца тигац. ХIаьта вай кхычахьар тIадена, цхьа долча хьале вай къаман нахага ца товш дола чакх садоагIа барзкъа дувхаду. Замо дIадех из.
Лакхе аз бийцача боккхийча нахах цхьанне шоай къамаьл дIахохьош аьлар: «Аз се дIа мел кхаьчача масала кхувлаш ба цигаьнаш. Шоай мехках а, къамах а, дуненах а беха, баьла-баьннача чатараш а детташ лелача цигаьнаша тахан а хийцадац шоай барзкъа. Тхьовра гIулакх мишта дар аьлча, нагахьа санна йоI дувхарца хьакхашта яьнна яле, цунца зоахалол хьоаде вахача зIамигача саго оалаш нийслора, Iа хьай дегIа гIирс тоаборе, хьо сайна Дала йогIар ловш вар со, хьоца зоахалол а дергдар аз, аьле. Из дар, цкъа-дале, йоIах бехк баккхар, шозлагIа-дале, цунга ший дегIа барзкъа тоадайтар. Ишта дар цу хана, хIаьта хIанз вай дIахийца лела нах мо мукъа битаб воай кхалнах. Из нийса а дац. Бусалба дино а ма йоахий кхалнахага дегI дIахьулде, лерттIа гIирс тIабувха. Аз яхац кхалнах халбата бохкабе, бакъда къаман Iадатаца-м хила деза кхалвар а маIавар а. маIа нах а хул товш доаца барзкъа дувхаш, бакъда кхалбараш дукхагIа ба тахан латтача хана», — йоахар воккхача сага Матенаькъан Абубакара Асхьаба.
Хийла арахьа дIа-хьа дахача, е мехкара боаца арара нах тIабаьхкача вай къаман гIирс тIабийха йоI е зIамига саг бIаргабайча, цецъамагIа баьле, хьежаш, из хоза хеташ хул кхыча къамах бола нах. ХIаьта вай из сов маьхе лархIац, лоархIаре, хIаране тIа-м дувхадергдар шоай къамандар. Ма дарра аьлча лархIац вай из, хьалха хиннар дIадаьннад.
Аз хьалха а хьоадаьд из хIанз а укхаза кердадаккха лов сона цхьан эрсе йоIо вай баркъа хьаькъе даь къамаьл: «ЧIоагIа хоза тет сона гIалгIай дувхар, къаьстта кхалнаьхадар. Пхьешал дIахо Iодада коараш, уралатта къамарга воротник геттара йоI цIенхашта хилар, сий долаш, цIена хилар хьогойташ да аз кхетадечох. Сона хет, се гIалгIа яларе айс из барзкъа дувхадергдар, аьнна. Из барзкъа а дувхаш халхар деча хана тайжа дода фекема морг йода йоI. Хоза болх ба из, са дега хьамсара болаш», — йоах Ставрополерча юкъара болх лелабеш йолча яхархочо Пабеднова Анастасияс.
Нагахьа санна къаман дувхарца кийчъенна йоI е сесаг бIаргаяйча, хийлане оал, ер а я укхаза, яхача заман гIирсаца кийчъенна лелаш. Из ца а яхаш, Европа, Iарбий, иштта кхыча паччахьалкхений барзкъаш дувхадечул, вай къаман барзкъаш вай дувхадоре бакъахьа дар. Цу гIулакха бехке кхалнахал чIоагIагIа маIа нах ба. Уж шоаш а хийлавар мукъа хийца говр мо лелаш хул. Уж бовла беза шоай кхалнахага хьамсарча къаман барзкъа тIадувхийта оарцагIа. Вай сий де а дезаш, лархIа а безаш, лорабе а безаш нах ба уж. Кхы вIалла деце, вай наоной, йижарий, истий, мехкарий ба уж.
Сай хьамсарча, сайна дукхабеза йижарашка ях аз, ма кхоссалаш шоай ноаноша лелабаь из хоза гIирс Iо. Ма доаделаш цун сий. Кхы мел дар дIадаьлча а, вай къаман кхалнаьха барзкъа ма дий из. ЛархIалаш из, сий делаш цун, кхом белаш цун!
