(28 декабря 2018) Укх деношка, ГIалгIайчен паччахьалкхен университете вIашагIкхетар дIадихьар говзача дешашца ший уйлаш халкъа гучаяьха поэт-кхолламхо Вешкарнаькъан Султана Мухьмад дагавеха.
Цох бола хоам язбу ИнгГУ сайта тIа. Iилман библиотека мохктохкара оагалга чу лаьрххIа поэта лаьрхIа библиотека дакъа да хьадийла, цунца цхьана библиотека уйча шеръяь выставка яр гулбеннарашта йоазонхочун книжкаш а, вахара кхоллама дакъа а мадарра довзийташ.
Вувцача кхолламхочун цIен-нанас Вешкаранаькъан Елизаветтас ший цIен-даь дагалоацама 825 том поэта къаьстта ший хинна книжкаш дIачуденнад, ГIалгIайчен паччахьалкхен университета Iилман библиотеке. Дукхача шерашка йоазонхочо Iоадаь книжкаш да уж, дом тIа а бижа дадачул наха дешаш, пайда эцаш царца болх бар догдоахаш я Елизаветта. ДIаденна книжкаш къаьстта шоай моттиг йолаш да, Вешкаранаькъан Мухьмада книжкай фонде, моллагIа деша чам болчун тIаваха пайда эца аьттув хургболаш Iалашъяь.
Султана Мухьмада библиотека массехк шера вIаштIехьаяьккха я. Цо гойт поэта лаьрхIа дола исбахьлен кхоллама йоазош, цу чу гулдаьд тайп-пайпарча жанрах дола литерартура: СССРа халкъий поэзи, эрсий, советски, зарубежни литература, доазол арахьарча йоазонхой кхоллама балхаш, суртан искусствах, мукъамах дола книжкаш, цIихезача наьха вахар дувцаш йола оагIонаш, литература-тохкама балхаш, дукха хоаттама-энциклопедически балхаш.
Иштта гIалгIай йоазонхой проза а поэзи а оттаяьй поэта библиотеке. Цу даькъе эггара мах болашах дола дакъа да из, хIана аьлча цу тайпара книжкаш хьаэца а Iалашде а хала да тахан. Университете деша багIарий санна, кхы моллагIа болча мехка бахархой а аьттув ба шоашта ловш дола книжка цу фондера деша а, тахка а довза а. ХIаьта хIанх дIахо кIезига йоазонхочох шийх…
ГIалгIай литература дегIадоаладеча хьинаре къахьийгачарех цаI ва цIихеза къаман поэт Вешкаранаькъан Султана Мухьмад. Вайца вахаш укх дунен тIа яьккхар дукха ха еце а, гIалгIай поэзе цо йита лар лоархIаме а, сий долаш а я. Мухьмад вар ший мехка хиннадац, цун бахьан да цу замалахь вай къам мехках а даьккха Iодахьийта СибарегIа бала токхаш хинна хилар. Из ваьв 1955 шера декабрь бетта 25 дийнахьа. Казахстане, Федоровка яхача юрта.
Мухьмад ваь 2 шу гаргга ха яьлча, 1957 шера шоай мехка цIабаха мукъ лу наха. Кхыбола нах санна дукхача шерашка шоашш хьийгача шоай хьамсарча мехка цIабоагIа Вешкаранаькъан Генардкъий Султана дезал. 1962 шера, ший 7 шу дузаш хьалха Наьсарен №1 йолча юкъерча школе деша вода Мухьмад. ХIаьта 1972 шера дика дешаш чакхйоакх цо 10 класса.
Школе деша вагIача хана Iилманца чам болаш из дезаш татеIIа дешаш хиннав Мухьмад. ХIаьта литературацара безам къаьстта хиннаб цун, цудухьа эрсий а гIалгIай а йоазонхой кхолламаш дешаш цу тIарадар лаьрххIа кхетаде гIерташ къахьегаш хиннад цо.
Ший хьалхара стихаш язъе Мухьмад волавеннав школе деша вагIача хана, бакъда цо царна кепатехаяц школа яьккха валлалца. Къонача поэта хIара керда кхелла мугIараш дешачар боккхача безамца тIаэцаш а цар дог хьоасташ а хиннад. Цхьацца йийшача наха могаеш а, белггала ювцаш а ший стихаш хиларах лаьрххIа тIатеIIа къахьега волалу из исбахьален кхоллама даькъе мул баккха. Из цун вIаштIехьа а доал.
Школе деша вагIача хана литература санна тархьар а дукхадезаш, кхоачам болаш из довзаш хиннав Мухьмад. Цудухьа ше школа яьккха ваьлча 1972 шера Толстой Николая Лева цIерагIа йолча Нохч-ГIалгIай паччахьалкен университете исторически факультете деша отт из. Цу факультете дешаш волча хана кхы а чIоагIагIа езалу цунна поэзи. Дешара тIера а, хьехархошка ладувгIаш а, Iилман болх дукха безаш а хиларга хьежжа, дика студент волаш чакхвоал из. КIаьд а мекъ а ца луш, дукха болх беш хиннаб цо библиотекашка дешай кIоаргал, цар маIан довза гIерташ. Цудухьа исбахьален йоазош кхолларал совгIа, дукха Iилман статьяш язъю цо метта кIалдисараш, эшараш белгалдеш.
Ший гаргарачарна а, бовзачарна-безачарна а дукхавезаш, нахаца ийна, эр-безам долаш саг хиннав Мухьмад. Оамала кIаьда а атта а хиннав из моллагIча сагаца сиха барта водаш, ший тоабанца цхьана беш бола болх бизза кхоачабеш, царна эшача накъа воалаш чакхваьннав из. ЗIамига волча хана денз ший къаман хоза гIулакхаш, эхь, эздел дика довзаш хьавена саг ва Мухьмад. Цун бахьан да боккхийча нахаца цхьана ха дIахьош из хинна хилар. Тийшаболх, къизал, хьагI, нахацара халахетараш ца дезаш, ший дегIаца эздел долаш, нахаца тарлуш, ше везавалийта ховш чакхваьннав из.
1977-ча шера университете дийша ваьнначул тIехьагIа, «Ленина никъ» яхача Наьсарен районни газете балха эттав Мухьмад. ДIахо, 1978-1980 шин шера Советски эскаре гIулакхе хиннав из. Эскарера цIавеначул тIехьагIа, шийна дукха беза, дего къоабал беш тIаийца хинна болх битац зIамигача саго. 1980-1983 шерашка школе хьехархо волаш болх бу цо. Цул тIехьагIа цо болх баьб «Сердало» газете, иштта «Лоаман Iуйре» яхача цIихезача журнала керттера редактор волаш а хиннав из. Белгалдаккха деза, школе хьехаш хиннача шерашка гIалгIай йоазонхой кхолламех лаьца статьяш язъеш цо къахьийгалга а. Иштта, 1986 шера Грозне «Нохч-ГIалгIай роман» яхача эрсий меттала долча Iилман гуллама тIа арайоал Ведзажнаькъан Абабукара Ахьмада «Шелбенна кхуврч» яхача романа меттах» лаьца, тохкам беш йола статья.
1992 шера декабрь бетта 25 дийнахьа денз 2001 шерага кхаччалца ГIалгIай Йоазонхой Союза тхьамада волаш къахьег Вешкаранаькъан Султана Мухьмада. Ший литературни никъ дIаболабича денз кепатеха арадаьннад цун Нохч-ГIалгIай книжни издательстве гIалгIай меттала поэтически гулламаш: «Эздел» (1982), «Бочал» (1987), «Назам» (1990), «Маьлха гIалгIай» (2001). Иштта, цун кхоллам юкъебахаб юкъарча гулламашта: 1978 шу «Наькъий иллеш», 1988 шу «Созвучие. Отражение», 1990 шу «Лирика-90», 1991 шу «Дунен декар», 2006 шу литературно-художественни альманах «№ 9». Иштта эрсий меттала таржам а даь арадаьннад цун «Жалоба земли» яха книжка. Царех хIарадар поэта яздаьд ший беррига низ, еррига говзал тIайохийташ.
Эрсий меттала таржам а даь, кепатеха арайийннай Султана Мухьмада стихаш Москве, Воронеже, Ростове, Алма-Ате. Царна а лакхе вай хьоахадаь 2004-ча шера Ростове арадаьннача «Жалоба земли» яхача поэтически гуллама а таржам даьраш ба боккха эрсий метта деша говзанчаш Савельева О., Пучкова Е., Николаенко И., Медведев А., Елисеев И. Цул совгIа, 1990-ча шера Алма-Ате арадаьннад казахий меттала таржам даь Мухьмада стихай книжка. Из чIоагIа лоархIаме болх ба, хIана аьлча, гIалгIай поэта кхоллам дIабовзаргба кхыча къамашта.
ХIара дош ший тайпара оал Мухьмада. Поэта мотт говза а бIаьхий а хилар бахьан да из. Цкъа, дукха нах вIашагIкхийттача метте, ГIалгIайчен йоазонхой союза тхьамада хиннача Хамхой Висангире Вахас аьлар цох: «Поэташ хул шоаш къахьийга хьахинна, поэташ хул Дала шоашта из начIал денна. Иштачарех цаI вар Султана Мухьмад, Дала ца елча хила йиш йоаца говзал яр цун мугIараш кхолларгахьа. Цун стихаш ший тайпара говзал йолаш а, чулоацам кIоарга болаш а я. Массаволча гIалгIачунга бешийтаргбар аз цун кхоллам, са вIаштIехьа даьлча. НачIал долаш поэт вар из.»
Мухьмада стихашта кепайийттай цIихезача журналаш тIа. Масала, «Огонек», «Литературная учеба», «Дон»; иштта газеташ тIа «Литературная Россия», «Вечерний Ростов»; цул совгI ГIалгIай мехка арадувлача журналаш тIа а газеташ тIа а.
Дуккха меттах лаьца публикацеш кепатеха араьяннай Мухьмада «Сердало», «ГIалгIай мотт», «Лоаман Iуйре» яхача газеташ тIа. Цул совгIа, ала деза, поэт каст-каста къаьстта доккха дакъа лоацаш хиннав къахьегама гулламашка а.
Вешкаранаькъан Мухьмада кхоллама никъ тохкаш гIалгIай а эрсий а меттала арайийна тоъал статьяш я. 1983 шера «Дунен тхьамада» яха поэтически гуллама литературни критик волча Къоастой Iалихана рецензи араяьлча, цу шера – Танкенаькъан Абукара «Идущий дорогой поэзии» яха статья язъю. 1988 шера Абаьднаькъан Бека арайоаккх «Надежда» яхача гулламах язъяь статья. 2000 шера «Солнечные гимны Ингушетии», 2001 шера «О, слово, я вознесу тебя до солнца!» яха поэта кхолламах лаьца йола статьяш арахец Озенаькъан Мурада. ГIалгIай меттала Султана Мухьмада поэзен чулоацам дешачарна кIоарга бовзийташ «Назам» яхача гулламах йола «Поэзен дунен тIа валар…» яха статья язъяьй гIалгIай литература дегIадара никъ дика ховш волча Iилманхочо Дахкильганаькъан ИбраьхIима. Иштта кхы а дукха я цун кхоллам боашхача язъяь статьяш.
ГIалгIай метта боккха теркам беш, ший къаман мотт дукхабезаш, цунца ший вахар дийза хиннав Мухьмад. 1977 шера «Сердало» яхача газета тIа «Тоаде дезараш дукха да», 1990-ча шера цу газета тIа «Динза даргдоацар», «Сона бакъахьа хетт», 1986-ча шера №4 долча «Лоаман Iуйре» альманаха тIа «ГIалгIай алфавитах а, меттах а орфографех а йола массехк уйла», 1989-ча шера «Вай кхоане, вай ираз» яха Iилман статьяш язъяь арахийцай цо. Цо хьагойт меттаца бала хиларал совгIа из дика ховш а, цунгахьа дола кхоачамбоацараш кхетадеш а поэт хинна хилар.
Шийна дага а еха цо кхелла хиннача «ГIалгIай мотт» яхача Паччахьалкхен Iилман юкъарчен кулгалде хьожаву Мухьмад ГIалгIайчен паччахьа хиннача Заьзганаькъан Мурада амарца 2004 шера август бетта 6 дийнахьа. Цига шин шера болх бу цо.
Ший 61 шу дала массехк ди дисача хана 2006 шера декабрь бетта 6 дийнахьа укх дунен чура дIадахад Мухьмада са. Из дIахезача чIоагIа новкъа хул дукхача наха. ХIана аьлча дукхачарна везаш, цар сий деш, лоархIаш ший мохк, халкъ дукха дезаш ваьха саг ва из. Дала гешт долда цунна, Дала къахетам болба цох.
